Улс орны эдийн засгийн өсөлтөнд олон улсын санхүүгийн тогтолцоо /систем/ чухал нөлөөтэй байдаг. Зах зээл өндөр хөгжсөн орнуудын санхүүгийн тогтолцооны нэг тал нь үнэт цаасны зах зээл болдог. Энэ утгаараа үнэт цаасны зах зээл нь улс орны хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Манай улсын хувьд зах зээл эдийн засгийн тогтолцоонд шилжээд 19 гаруй жилийн нүүр үзэж хууль эрх зүйн орчинг нь бүрдүүлсэн хэдий ч одоо болтол зүй ёсоор хөгжөөгүй л байна. Энэ утгаараа үнэт цаасны зах зээл нь улс орны хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Монгол улсын үнэт цаасны тухай хуульд үнэт цаасны зах зээл гэдэг нь үнэт цаас гаргах, бүртгүүлэх, худалдах, арилжих, хадгалах, гэрчлэгдсэн өмчлөх эрхийг шилжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг хэлнэ гэсэн байдаг. Үнэт цаасны зах зээл дээр хувь нийлүүлсэн хөрөнгө дахин хувиарилагдаж, санхүүгийн эх үүсвэр бий болдог. Өөрөөр хэлбэл үнэт цаасны зах зээл нь төрөл бүрийн үнэт цаас гаргаж арилжаалах замаар сул чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгийг санхүүжилт хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр болгон ашиглах боломжийг бүрдүүлдэг. Энэ утгаараа үнэт цаасны зах зээлийг тодорхойлбол: үнэт цаасны бүх төрлийн гүйлгээ арилжаа, түүгээр дамжин хөрөнгө оруулах, санхүүгийн эх үүсвэр бүрдүүлэх үйл ажиллагаа явагддаг зах зээлийг үнэт цаасны зах зээл гэнэ. Үнэт цаасны зах зээл дээр явагдаж байгаа үйл ажиллагааг дараах үе шатуудад хувааж болно. Үүнд:

1. Үнэт цаас гаргах: Энэ шатанд хөрөнгө оруулалтын төсөл боловсруулах, үнэт цаас гаргах, бүртгүүлэх үйл ажиллагаа хамаарна.

2. Үнэт цаасыг байршуулах: Энэ нь бүртгүүлсэн үнэт цаасаа андеррайтерт худалдах болон брокер, диллерийн пүүсүүдэд тараах үйл ажиллагаа юм.

3. Үнэт цаасны арилжаа: Энэ үе шатанд үнэт цаасыг худалдах, худалдан авах, бусдад шилжүүлэх гэх мэт үнэт цаасны арилжаа, хөдөлгөөн тасралтгүй явагддаг.

Эдгээрээс 1, 2 дахь шатыг үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн үйл ажиллагаа, 3 дахь шатыг хоёрдогч зах зээлийн үйл ажиллагаа гэж нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл санхүүгийн эх үүсвэр шаардлагатай пүүс компани, засгийн газраас шинээр үнэт цаас гаргаж, тараан байршуулах үйл ажилллагаа явагдаж байгаа зах зээлийг анхдагч зах зээл гэнэ. Энэ зах зээл дээр санхүүгийн эх үүсвэрээ олж авах үнэт цаас гаргагчдын зорилго хангагддаг. Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуулинд үнэт цаасны анхдагч зах зээл гэж үнэт цаас гаргагч үнэт цаасаа өөрөө буюу андеррайтертын үйл ажиллагаа эрхлэх компаниар дамжуулан худалдах, арилжихтай холбогдсон харилцааг хэлнэ гэсэн байдаг. Анхдагч зах зээл дээр нэгэнт арилжаалагдсан үнэт цаасыг цаашид худалдах, худалдан авах шилжүүлэх үйл ажиллагаа явагдаж байгаа зах зээлийг хоёрдогч зах зээл гэнэ. Хуулинд: Үнэт цаасны хоёрдогч зах зээл гэж анхдагч зах зээлд гарсан үнэт цаасыг дахин худалдах, худалдаа арилжаатай холбогдсон харилцааг хэлнэ. Энэ зах зээлийн үйл ажиллагааны дүнд үнэт цаас болон өмч эзэмшигч байнга өөрчлөгдөж байдаг.

Андеррайтертын үйл ажилллагаа гэж үнэт цаас гаргагчтай байгуулсан гэрээний дагуу гаргаж буй үнэт цаасны тухай танилцуулга бэлтгэх, шинээр болон нэмж гаргаж байгаа үнэт цаасыг бүгдийг буюу өшөө тодорхой хэсгийг худалдан авах, худалдах эсхүл үнэт цаас гаргагчийн нэрийн өмнөөс үнэт цаасыг нь нийтэд санал болгон арилжих ажиллагааг хэлнэ.

Брокерийн үйл ажиллагаа гэж үнэт цаасыг зах зээл дээр бусдын нэрийн өмнөөс үнэт цаасыг зуучлан худалдах, худалдан авах ажиллагааг хэлнэ.

Диллерийн үйл ажиллагаа гэж үнэт цаасны зах зээл дээр ашиг олох зорилгоор үнэт цаасыг өөрийн хөрөнгөөр худалдан авах, худалдах, арилжих ажиллагааг хэлнэ.

Хоёрдогч зах зээлийн гол ач холбогдол нь анхдагч зах зээлийн үйл ажиллагааг дэмжих хэрэгсэл болдогт оршидог. Учир нь хүмүүс анхдагч зах зээлээс үнэт цаас худалдан авсан үнэт цаасаа хоёрдогч зах зээл дээр зарж бэлэн мөнгө болгох бололцоотой болдог учир анхдагч зах зээлээс үнэт цаас худалдан авах явдлыг нэмэгдүүлдэг бололцоогоор хангагдаагүй бол хөрвөх чадвар муутай үнэт цаас худалдан авах сонирхол хүмүүст төдийлөн төрөхгүй. Энэ нь хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэрээр хангах үнэт цаасны зах зээлийн үүргийг бууруулж улмаар эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлнө гэсэн үг. Үнэт цаасны зах зээлийг зохион байгуулалтын хэлбэрээр биржийн ба биржийн бус гэж ангилдаг. Биржид бүртгэлтэй үнэт цаасыг худалдах болон худалдан авах үйл ажилллагаа явагдаж байгаа зохион байгуулалттай зах зээлийг биржийн зах зээл гэнэ. Энэ нь үнэт цаасны арилжааг электрон техникийн тусламжтайгаар явуулдаг өндөр хөгжсөн зах зээлийн юм. Үнэт цаасныг биет байдлаар гарган биржийн бүртгэлд оруулахгүйгээр гар дамжуулан худалдаж байгаа зохион байгуулалтгүй зах зээлийг биржийн бус гэнэ. Энэ зах зээл нь шинжлэх ухаан техник хөгжөөгүй үеийн үнэт цаасны зах зээлийн хөгжлийн эхний шат юм.

/Манай орны хувьд үнэт цаасныг биет бус хэлбэрээр гаргаж, компьютерээр дамжуулан арилжааг явуулдаг биржийн хэлбэрээр зохион байгуулсан зах зээлийг ашигладаг./ Үнэт цаасны зах зээлийг ийнхүү ангилах нь зах зээл дээр явагдаж байгаа үйл ажилллагааг хянаж, зохицуулах, эрх зүйн үндсийг нь тодорхойлоход тус нэмэр болдог.

Үүнээс гадна үнэт цаасны зах зээлийг түүн дээр арилжаалагдаж байгаа санхүүгийн хэрэгсэлийн төрлүүдээрээ хоорондоо ялгагддаг.

12. 2 Мөнгөний зах зээл

Мөнгөний зах зээл нь үнэт цаасны зах зээлийн бүрэлдэхүүн болохын хувьд үнэт цаасны зах зээлийн зорилго чиглэлийг агуулж байдаг боловч дараах онцлогтой. Мөнгөний зах зээл дээр үнэт цаасныг хоёр зорилгоор гаргаж худалдаалдаг. Үүнд

Засгийн газар банк компанууд богино хугацааны санхүүжилтийн эх үүсвэр олж авах.Засгийн газар, төв банк мөнгөний нийлүүлэлтэнд тавих, хяналтын үүргээ хэрэгжүүлэх. Энэ зорилгыг хэрэгжүүлэхийн тулд мөнгөний зах зээл дээр нэг жилээс доош хугацаатай санхүүгийн хэрэгсэлүүдийг арилжаалдаг. Үүнд засгийн газарын богино хугацааны өрийн бичиг буюу сангийн вексель, банк хоорондын депозит, банкы акцент, арилжааны вексель, хадгаламжийн сертификат гэх мэт.

Мөнгөний зах зээл дээр арилжаалагдаж байгаа санхүүгийн хэрэгсэлүүд нь дараах давуу талуудтай байдаг. Үүнд

· Хөрвөх чадвар өндөртэй

· Хугацаа нь богино учир эрсдэл бага

· Хоёрдогч зах зээл дээр арилжиж болдог.

Ялангуяа хөрвөх чадвар нь маш өндөр бараг мөнгөтэй адил, мөнгөний зарим үүргийг гүйцэтгэдэг учир эдгээр санхүүгийн хэрэгсэлүүдийг арилжаалж байгаа зах зээлийг мөнгөний гэж онцлон нэрлэсэн. Мөнгөний зах зээл дээр олон улсын бэлэн ба бэлэн бус мөнгөний хөдөлгөөн, төлбөр тооцоо, өр авлагийн барагдуулалт, мөнгөн хөрөнгийг байршуулах, гадаад валютын санхүүгийн туслах хэрэгсэлүүдийн арилжаа явагдаж байдаг. Энэ зах зээл дээр хийгддэг арилжааны онцлог нь бүтээгдэхүүний хувьд их, банк хоорондын арилжааны хүү харьцангуй бага байдаг явдал юм. Хийгдэж буй арилжааны бүтээгдэхүүн их байдаг учир оролцогсод нь үндсэндээ банк, даатгалын компаниуд, том корпорацууд, засгийн газрын сангууд байдаг. Мөнгөний зах зээл дээр оролцогсодын зорилго нь санхүүгийн богино хугацааны эх үүсвэр олж авах явдал байдаг. Үүний тулд мөнгөний зах зээл дээр богино хугацааны өрийн бичиг гаргаж арилжаалдаг. Мөн төв банк мөнгөний нийлүүлэлтэнд хяналт тавихын тулд мөнгөний зах зээл дээр богино хугацааны үнэт цаас гаргах, худалдаалах, худалдан авах замаар нээлттэй зах зээлийн үйл ажиллагаа явуулдаг.

Мөнгөний зах зээл дээр оролцогч

Нийлүүлэгч

· Төв банк

· Арилжааны банк

· Санхүүгийн байгууллагууд

· Засгийн газар

Хэрэглэгч

· Компани

· Засгийн газар

· Арилжааны банк

· Төв банк

· Дилер

Мөнгөний зах зээлийг оролцогчдынх нь байдлаар:

Засгийн газрын: Засгийн газрийн түр зуурын төсвийн алдагдалыг нөхөх, мөнгөний нийлүүлэлтэнд хяналт тавих зорилгоор богино хугацааны үнэт цаас гаргаж худалдаалах замаар үйл ажиллагаа явуулдаг.Корпорацийн: компианууд богино хугацааны хөрөнгө оруулах зорилгоор үнэт цаас гаргадаг.Банк хоорондын зах зээл: Банкууд богино хугацаанд өөр хоорондоо их бүтээгдэхүүний зээл олгодог.

Нээлттэй эдийн засгийн харилцааны үр дүнд Олон улсын мөнгөний зах зээл үүссэн бөгөөд төвүүд нь Нью-йорк, Лондон, Франсфурт, Токио, Гонконг, Сингапурт байралдаг ба цагийн бүсийн дагуу нэг нь хаагдаж байхад нөгөө нь нээгдэж байдаг.

12.3 Хөрөнгийн зах зээл

Хөрөнгийн зах зээлийн харилцаанд оролцогч субъект нь хувь хүмүүс, засгийн газар, үйлдвэр, компани, банк, хөрөнгийн бирж ба объект нь үнэт цаас юм. Үнэт цаас гэдгийг хувь хөрөнгөө нийлүүлсэн болохыг түүнчлэн зээл олгосон болохыг нотлож буй гэрчилгээ гэж ойлгож болно. Зах зээлийн эдийн засагтай орнуудын хувьд хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны дийлэнх хувь нь хөрөнгийн зах зээлээр дамжин хэргэждэг. Нэг жилээс дээш хугацаатай хөрөнгө оруулалтын зориулалттай үнэт цаас гаргах болон худалдах, худалдан авах үйл ажиллагаа явагдаж байгаа зах зээлийг хөрөнгийн зах зээл гэнэ. Хөрөнгийн зах зээлийн үүрэг нь нэг талаас хүмүүсийн сул чөлөөтэй мөнгөн хуримтлалыг хөрөнгө оруулалтын зориулалт бүхий үнэт цаас хэлбэрээр /сонирхол татахуйц/ байршуулах боломж олгох, нөгөө талаас энэ үндсэн дээр хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр шаардлагтай пүүс, компани, засгийн газрыг санхүүгийн эх үүсвэрээр хангах явдал байдаг. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгийн зах зээл нь хөрөнгийн илүүдэлтэй байгаа газраас хөрөнгийн дутагдалтай байгаа газарруу хөрөнгө оруулалтын шинж чанартай хөрөнгө мөнгийг шилжүүлэн залах үүргийг гүйцэтгэдэг. Хөрөнгийн зах зээл дээр анхдагч болон хоёрдогч зах зээлийн аль аль нь явагддаг. Улс орон бүрт хөрөнгийн зах зээлийн үүсэл хөгжил нь өөр өөрийн онцлогтой байдаг. Боловч ихэвчлэн биржийн зохион байгуулалттай буюу хөрөнгийн бирж энэ зах зээлийн үүргийг гүйцэтгэдэг. Гэхдээ зарим нэг оронд биржийн бус зах зээл үйл ажиллагаа явуулж байдаг.

Хөрөнгийн зах зээлд оролцогчид

Хөрөнгө нийлүүлэгч

Санхүүгийн байгууллагаБанк Иргэд

Санхүүжигч

Хуулийн этгээд Засгийн газарОрон нутгийн захиргаа

Объект

ХувьцааБондБусад үнэт цаас

Шилжилтийн үеийн эдийн засагтай орнуудад үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэхэд эдийн засгийн орчин чухал нөлөөтэй гэж судлаачид үздэг бөгөөд үнэт цаасны зах зээл, санхүүжилтийн систем, эдийн засгийн өсөлт хөгжилт нь хоорондоо нягт холбоотой.

12.3 Үнэт цаасны тухай

Үнэт цаас гэдэг нь өмчлөх болон бусад эрхүүдийг баталгаажуулсан баримтыг хэлнэ. Эдгээр эрх нь хөрөнгө эзэмших, тодорхой хугацааны дараа хөрөнгөө буцаан авах, орлогоос нь хувь хүртэх, эд хөрөнгө хүлээн авах г.м эрх байна.

Харин МУ-н Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуулинд “Үнэт цаас гэж ЗГ болон бусад эрх бүхий этгээдээс гаргасан өрийн бичиг (бонд), компаний бүх төрлийн хувьцаа, компаний гаргасан эсвэл гаргахаар санал болгож буй худалдах, худалдан авах эрхийн опцион, хөрөнгө оруулалтын сангийн хувьцаа, түүнчлэн үнэт цаасны хорооноос энэ хуульд нийцүүлэн үнэт цаас гэж тодорхойлсон баримт бичгийг хэлнэ” гэж заасан байдаг.

Үнэт цаас гаргах үйл ажиллагааг үнэт цаасны эмисс гэнэ. Үнэт цаасыг гаргах эрх бүхий байгууллагууд нь ЗГ, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллага, ААН-д байдаг. Эдгээр нь өөрсдийн зорилгоосоо хамаарч өөр өөр төрлийн үнэт цаас гаргана. ӨХ үнэт цаасыг хэд хэдэн зорилгоор гаргана.

Үнэт цаас гаргах зорилго

Үнэт цаас гаргагч	Үнэт цаас гаргах зорилго
Засгийн газар	- Төсвийн алдагдлыг багасгах - Ямар 1 програм төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгийн эх үүсвэр олох - Мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэх
Орон нутгийн засаг захиргаа	- Нийтийн ашиглалтын барилга байгууламжийг барих засварлахад хөрөнгө дайчлах
Компани	- Дүрмийн сангаа бүрдүүлэх - Нэмэлт хөрөнгийн эх үүсвэр олж авах - Компанийн хяналтын багцыг хадгалах - Хөрөнгийн бүтцийг өөрчлөх

Үнэт цаасны ангилал, төрөл

Шалгуур	Ангилал төрөл
1. Гаргалтын байдлаар нь	- Биет - Биет бус
2. Хугацаагаар нь	- Богино хугацааны - Дунд хугацааны - Урт хугацааны
3. Эзэмшигчийн байдлаар нь	- Нэрийн - Зөвшөөрлийн - Мэдүүлгийн
4. Худалдах нөхцөлөөр нь	- Биржийн - Арилжааны
5. Ашиглагдах байдлаар нь	- Үндсэн - Туслах
6. Эрсдлийн төвшингөөр нь	- Найдвартай чанарын дээд төвшний А - Найдвартай В - Чанарын доод төвшний С
7. Гаргагчийнх нь байдлаар нь	- Улсын - Корпорацийн
8. Эзэмшигчийн эрхээр нь	- Хувь нийлүүлсэн - Өрийн

1. Үнэт цаасны бүрдүүлбэрийг бодитойгоор цаасан дээр хэвлэн гаргасан ү.ц-г биет гэнэ. Харин түүний бүрдүүлбэр нь компьютерийн санах байгууламжинд байгаа ү.ц-г биет бус гэнэ.

Ү.Ц-ны бүрдүүлбэрт дараах зүйлс зайлшгүй байх ёстой. Үүнд:

- Үнэт цаас гаргагчийн нэр, хаяг

- Түүний үйл ажиллагааны чиглэл, дүрмийн сангийн хэмжээ

- Үнэт цаас гаргалтын зорилго

- Үнэт цаасны нэрлэсэн үнэ, хүү, хугацаа

- Эзэмшигчийн эрх зэрэг болно.

МУ-н ҮЦ-ны тухай хуульд эдгээрийг задлаад 9 үндсэн хэсэгт хуваан бичсэн байдаг. (1. ҮЦ-ны нэр төрөл 2. ҮЦ гаргагчийн оноосон нэр 3. ҮЦ-ны нэрлэсэн үнэ 4. Нэрийн ҮЦ-ны хувьд ҮЦ эзэмшигчийн нэр 5. Хүү төлөх нөхцөл 6. Төлбөр хийгдэх нөхцөл 7. ҮЦ-ны бүртгэлийн болон регистрийн дугаар 8. ҮЦ гаргагчийн тамга 9. ҮЦ гаргагчийн эрх бүхий албан тушаалтны гарын үсэг)

Хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийн эхний үед биет ү.ц-г гаргадаг байсан бөгөөд техникийн хөгжилтэй холбоотойгоор орчин үед биет бус хэлбэрийн ү.ц-г гаргаж байна. Үүний шалтгаан нь биет ү.ц-ны гаргалтын зардал нь өндөр байдаг явдал юм. Одоогоор МУ-н хувьд хөрөнгийн биржээр худалдаалж байгаа ү.ц-д нь бүгд биет бус хэлбэрээр байдаг.

2. Богино хугацааны ү.ц-нд 1 жил, түүнээс бага хугацаанд эргэн төлөгдөх ү.ц-д ордог бөгөөд гол зорилго нь эдийн засаг дахь төлбөрийн ба мөнгөн гүйлгээний тогтвортой байдлыг хангахад чиглэгддэг бол дунд болон урт хугацааны ү.ц-д нь хөрөнгө оруулалтын зорилгоор ашиглагддаг.

3. ҮЦ-г хүчинтэй хугацаанд нь бусдад шилжүүлж болдоггүй, эзэмшигчийнх нь нэрийг тодорхойлон заасан ү.ц-г нэрийн ү.ц гэнэ. Ийм төрлийн ү.ц-нд нэрийн хувьцаа, нэрийн өрийн бичиг, сертификатууд ордог.

Тодорхой этгээдийн нэр заасгдсан боловч түүний зөвшөөрлөөр бусдад шилжүүлж болох ү.ц-г зөвшөөрлийн ү.ц гэнэ. Үүнд бүх төрлийн векселүүд орно. Харин ү.ц-нд заасан эрхийг эзэмшигчийн нэрээр тодорхойлон заагаагүй байвал мэдүүлгийн ү.ц гэнэ. Хувьцаа, өрийн бичиг, бүх төрлийн чекүүд ү.ц-ны энэ төрөлд багтах бөгөөд түүн дээр заагдсан эрхийг уг ү.ц-г эзэмшиж байгаа хэн боловч эдлэх эрхтэй.

4. Биржийн ү.ц-г хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалах зориулалтаар гаргадаг бөгөөд түүнийг гаргах тоо, хэмжээ нь заагдсан байна. Биржийн ү.ц-нд хувьцаа болон өрийн бичиг орно. Бараа бүтээгдэхүүний эргэлт хөрөнгийн хөдөлгөөнтэй холбогдон бичигдэж байгаа вексель, чекүүдийг арилжааны ү.ц гэнэ. Өх ийм ү.ц-д нь бараа бүтээгдэхүүний арилжаанд ашиглагддаг гэсэн үг.

5. Дүрмийн сангаа бүрдүүлэх, үндсэн ү.а-гаа санхүүжүүлэх зорилгоор гаргасан хувьцаа, өрийн бичгүүдийг үндсэн ү.ц гэнэ. Бусад зорилгоор ашиглагдаж байгаа ү.ц-д нь туслах ү.ц-нд орно. Үүнд: Сертификат, чек, опцион, фьючерс, векселв г.м.

6. Аливаа ү.ц-ны чанарын үнэлгээ нь хараат бус байгууллагын гаргасан эргэн төлөгдөхгүй байх эрсдлийн магадлалд өгсөн үнэлгээ юм. Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй ү.ц-д нь А,В,С гэсэн ангилалд хуваагддаг бөгөөд ү.ц-ны ангилалыг тогтоохдоо дараах шалгуур үзүүлэлтийг үндэслэсэн. Үүнд:

1. Дүрмийн сангийн өсөлтийн харьцаа

2. 1 хувьцаанд ноогдох цэвэр ашгийн хэмжээ

3. Сүүлчийн 6 сард биржээр арилжаалагдсан хувьцааны хувийн жин зэрэг болно.

Эдгээрээс гадна мөн нэмэлт нөхцөлүүд байдаг бөгөөд шалгуур үзүүлэлтүүдийг хангасан байдлаар нь оноогоор үнэлж ангилалыг тогтоодог.

А ангилалын ү.ц-нд биеэ даасан хараат бус үйл ажиллагааг тасралтгүй явуулдаг, ногдол ашгаа тогтмол тараадаг, ашиг өндөртэй, төлбөрийн чадвар сайтай компаниудын гаргасан эрсдлийн түвшин нь бага, чанарын дээд ангилалд орох ү.ц-д ордог.

В ангилалд ногдол ашгаа цөөн тараасан өр төлбөр багатай, ү.а-гаагаа тасралтгүй явуулж байгаа компаниудаас гаргасан ү.ц-д орно.

С ангилалд шалгуур үзүүлэлтийг хангаагүй, алдагдалтай, өр төлбөр ихтэй, хөрөнгийн бирж дээр үйл ажиллагаа нь идэвхи муутай компаниудын гаргасан ү.ц ордог. Ийм ү.ц-д нь эрсдлийн төвшин хамгийн өндөртэй байдаг. (МУ-н хувьд хөрөнгийн бирж дээр арилжаа явуулж буй компаниудын ү.ц-г ангилаж ирэх мөн бусад орны шалгуурын талаар унших)

7. ЗГ болон орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагаас гаргасан ү.ц-г улсын ү.ц гэнэ. Орон нутгийн засаг захиргаанаас гаргасан ү.ц нь эргэж төлөгдөх эх үүсвэрээсээ шалтгаалж 3 хуваагддаг.

- Нийтлэг үүрэг бүхий өрийн бичиг: Үүнийг орлого оруулахгүй төслийн санхүүжилтэнд зориулж гаргадаг бөгөөд орон нутгийн засаг захиргааны татвар оногдуулах эрхээр баталгааждаг.

- Төслийн орлогоор санхүүжигдэх өрийн бичиг: Энэ нь уг санхүүжүүлж байгаа төслөөс орох орлого, хураамж, шимтгэлийн эх үүсвэрээр эргэж төлөгддөг.

- Тусгай татвараар санхүүжигдэх өрийн бичиг: энэ нь тодорхой төрлийн татварын орлогоор эргэн төлөгддөг.

Санхүүгийн эх үүсвэр шаардлагатай пүүс компани, санхүүгийн байгууллагуудын гаргасан ү.ц-г корпорацийн ү.ц гэнэ. Ийм төрлийн ү.ц нь барьцаатай, барьцаагүй байж болдог. Бодит хөрөнгө, бусад ү.ц-р баталгаажсан байвал барьцаатай ү.ц гэнэ. Барьцаагүй ү.ц нь ямар 1 бодит хөрөнгөөр баталгаажаагүй байдаг. Барьцаатай өрийн бичиг нь борлуулалт сайтай, эргэж төлөгдөх баталгаа өндөртэй боловч хүүгийн хэмжээ нь барьцаагүй өрийн бичгийг бодвол бага байдаг.

8. ХНК нь эзэмшигчийнхээ хөрөнгө эзэмших эрхийг баталгаажуулдаг бол өрийн капитал нь мөнгө зээлдсэнийг гэрчилдэг. ӨХ өрийн капитал нь ү.ц гаргагчдын хувьд өр үүсгэдэг. ХНК-д хувьцаа, түүний төрлүүд орно. ЗЗ дээр ХНК-г ихээр гаргаж худалдах нь корпорацийн хувьцааны үнэ ханшийг унагадаг. Харин өрийн бичиг нь үүнд нөлөөлөхгүй. Өрийн бичгүүд нь хувьцааны адил зарим тохиолдолд хөрвөх шинж чанарыг агуулдаг. Ийм өрийн бичгүүд нь түүнийг хүчинтэй байх хугацаанд энгийн боло давуу эрхийн хувьцаагаар солигдоно гэсэн үг. ХНК, ӨК 2-н гол ялгагдах онцлогууд нь:

1. Хувьцаа эзэмшигч нь хөрөнгийн эзэн болдог бол өрийн бичиг эзмшигч нь зээлдүүлэгч байдаг.

2. Өрийн бичиг нь тодорхой хугацааны дараа эргэн төлөгддөг бол хувьцаа нь хэзээ ч хүчин төгөлдөр байдаг.

Хувьцаа: Хувьцаа нь ХНК-н гол төлөөлөгч бөгөөд ийм ү.ц-г өмчлөгчид нь өмчийг шууд бий болгож байдаг. Хувь нийлүүлсэнийг гэрчлэх ү.ц-г хувьцаа гэнэ. Хувьцаа нь компаний өмчийн нэгж болдог бөгөөд компанийг удирдахад тодорхой хэмжээгээр оролцох, үйл ажиллагааных нь үр дүнгээс хувь хүртэх, хөрөнгийн тодорхой хэсгийг эзэмших эрхийг баталгаажуулдаг. (ҮЦ-ны ЗЗ-н тухай хуулин дээрээс хувьцаа гэж юу вэ гэдгийг унших)

Бонд: Бонд нь өрийн бичиг учраас өрийн бичигт байдаг ерөнхий шинжүүдийг агуулж байдаг. Үүнд:

Бонд эзэмшигч нь ямагт зээлдүүлэгч байна.Тодорхой хугацааны дараа эргэн төлөгдөнө.Бусдад арилжаалж шилжүүлж болно.Тодорхой хүүтэй байна.

Хөрөнгө оруулагчдаас мөнгө зээлснийг гэрчлэх баримтыг бонд гэнэ. Өх тодорхой хэмжээний өрийг заасан хугацаанд эргүүлж төлөх амлалт бичиг юм.

Вексель: ЗЗ-н харилцааны нөхцөлд төлбөрийн сахилга батыг бэхжүүлэх, бизнесийн байгууллагуудын санхүүгийн ү.а-г хөгжүүлэхэд вексель нь чухал ач холбогдолтой. Иймээс ч ОУ-н э.з-т төлбөр тооцоог шуурхай болгох, өр авлагыг багасгах, мөнгөний з.з-г хөгжүүлэх зорилгоор векселийг өргөн хэрэглэх болсон.

Вексель гэдэг нь тодорхой хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг тогтоосон хугацааны дараа ямар 1 нөхцөл болзолгүйгээр төлбөр хариуцагчаас вексель эзэмшигчид төлөхийг баталж бичсэн амлалт бичгийг хэлнэ.

Вексель нь авсан зээлийг буцаан төлөх хамгийн энгийн хэрэгсэл болдог бөгөөд түүнийг дараах нөхцлүүдэд бичиж төлбөр тооцоонд ашигладаг. Үүнд:

Үйлдвэрлэл, үйлчилгээний онцлогоос хамаарч орлого, зарлага цаг хугацааны хувьд зөрүүтэй байхБогино хугацаанд мөнгөн хөрөнгийн эх үүсвэр шаардлагатай болохИргэн ба хуулийн этгээд авлага, өглөгтэй байгааТөлбөр тооцоог хойшлуулахЗГ мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулах г.м.

Сертификат: Пүүс, компани, банкууд нь нэмэлт хөрөнгө төвлөрүүлэх зорилгоор өрийн бичгийн зэрэгцээ төрөл бүрийн сертификатуудыг гарган ашигладаг. Хэдийгээр энэ нь нилээд хөрөнгө мөнгө шаардсан асуудал боловч өргөн ашиглагдах болсон.

ХК-д хувьцаа гаргаж арилжаад ХН-чиддээ хувь оруулсан өмчийнх нь хэмжээг гэрчилсэн сертификат олгодог бөгөөд үүнийг ХН-чдийн сертификат гэнэ. Зарим компаниуд бондын хамт захиалгын сертификатыг гаргадаг бөгөөд түүнийг эз-гч нь тодорхой хугацаанд энгийн хувьцаа худалдан авах эрхтэй байдаг.

Хэрэв хөрөнгө оруулалтын санд иргэд, хуулий этгээд хөрөнгө оруулсан бол түүнийгээ гэрчилсэн хөр.ор-н сертификатыг авдаг. Энэ нь хувьцаа эз-гчдийн адил эрх олгодог.

Банк нь богино хугацааны хөрөнгийн эх үүсвэр олж авахын тулд, тогтоосон хугацаатай тодорхой хэмжээний хүүтэй хадгаламжийн сертификатыг гаргаж худалдаалдаг. Энэ нь тодорхой хэмжээний мөнгө хадгалуулсаныг гэрчилсэн баримт болохын хамт тогтоосон хугацааны дараа хадгалуулсан мөнгөө хүүтэй нь авах эрх олгодог. Үүнийг мөнгөний зз дээр борлуулна. Энэ нь хугацаатай хадгаламжтай төстэй боловч төлбөрийн хугацаа болохоос өмнө түүнийг арилжаалж, бэлэглэж болдог.

Даатгалын компаниуд гэнэтийн осол, нийтийг хамарсан гай гамшигаас иргэд, хамт олонд учирсан хохирлыг арилгах даатгалд зориулан даатгалын сертификатыг гаргадаг. Энэ сертификатыг худалдан авч эзэмшигч нь болсон этгээд нь уг даатгалын тохиолдлын улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх эрхийг олж авна. Нөхөн төлбөрийн хэмжээ нь сертификатын үнэнд нөлөөлөхгүй.

Орон сууцны сертификат нь иргэд, хуулийн этгээдүүдээс орон сууцны барилгад урьдчилан хөрөнгө оруулсаныг гэрчлэх баримт юм. ӨХ тухайн сертификатыг эз-гч нь өөрийн оруулсан хөрөнгийг тодорхой хугацааны дараагаар орон сууц хэлбэрээр эргүүлэн авах эрхтэй байдаг. Энэ нь хэд хэдэн давуу талтай. Үүнд:

Хүмүүс хөрөнгөө нэгтгэж орон сууцтай болох боломжийг хангадагСертификат гаргах зөвшөөрлийг хөрөнгийн баталгааг үндэслэн олгодог учир хөрөнгө оруулагчдын аз туршилтыг багасгадаг. Сертификатын борлуулалтаас хуримтлагдсан хөрөнгийн зарцуулалтыг улсын ү.ц-ны хороо хянаж байдаг учир зориулалтын бус зүйлд ашиглагдахаас сэргийлдэг. Инфляцийн үед үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ өсөж байдаг учраас үнэ ханшны уналтаас хамгаалагддаг.Сертификатыг банканд зээлийн барьцаа баталгаа болгон ашиглаж болдог.

Сертификат нь ашиглалтанд орох барилгын төрөл, хугацаанаас хамаарч серийн ялгаатай зарагддаг. Өх ашиглалтанд орох орон сууцны хэмжээ, хугацаатай тохируулж сертификатыг гаргана. Сери тус бүр нь барилгын хугацаанаас хамаарч 1-1.5 жилийн хугацаатай байна. Серийн үнэ нь үнэ, валютын ханшны өсөлтөөс хамаарч өөр өөр байна.